Δημιουργία: το «τίποτα» που γίνεται «κάτι»!

Άρθρο: Κατερίνα Γκικοπούλου

Ψυχολόγος

Ποιος προηγείται λοιπόν; Ο καλλιτέχνης ή το έργο του; Θα έλεγε κανείς, πως αυτό το ερώτημα είναι αντίστοιχο του γνωστού σε όλους μας: η κότα έκανε το αυγό η το αυγό την κότα; Τον τελευταίο καιρό μάλιστα είναι ένα θέμα που μελετάται πολύ από Γάλλους καθηγητές και φοιτητές Ψυχολογίας γύρω μου. Μάλλον η απάντηση ήταν τόσο κοντά μου. Και έτσι άρχισα να «σκαλίζω» το θέμα… και γιατί όχι; Να το μοιραστώ μαζί σας!

Ψυχαναλυτικά ευρήματα, επιστημονικά αποδεδειγμένα, μας δείχνουν ότι τελικά το αυγό έκανε την κότα. Και γιατί αυτό; Γιατί πολύ απλά για να υπάρξει η έννοια της κότας, της μητέρας, πρέπει πρώτα να υπάρξει η συμβολική γέννηση και δημιουργία του ίδιου του αυγού, του παιδιού. Με άλλα λόγια, καμία δε μπορεί να θεωρηθεί μητέρα χωρίς την ύπαρξη του παιδιού της. Και με βάση όλες αυτές τις θεωρίες του Freud, του Lacan και των ύστερων τους ψυχαναλυτικών μάλλον δίνουμε ένα τέλος σε όλη αυτή την ιστορία γύρω από το ερώτημα που τόσο βασανίζει ανά τα χρόνια.

Για να έρθουμε όμως σιγά σιγά και στο ερώτημα που τόσο βασανίζει έμενα, μελετώντας την Ψυχολογία μέσω διάφορων μορφών τέχνης και στη προκειμένη περίπτωση μέσω της ζωγραφικής, της δημιουργίας. Οι απόψεις διίστανται, ως συνήθως, μεταξύ Freud και Lacan. «Δημιουργούμε με αφορμή κάποιο γεγονός, κάτι…», λέει ο μεν. «Δημιουργούμε με αφορμή το «τίποτα»», λέει ο δε. Ο καθένας από εμάς διαλέγει και παίρνει. Είναι θέμα οπτικής στο κάτω κάτω. 

Το κοινό τους σημείο, βέβαια, είναι πως αναμφισβήτητα ο εκάστοτε καλλιτέχνης βρίσκεται σε μια μορφή εκ-στασης κατά την πορεία της δημιουργίας. Και με τον όρo εκ-σταση, εννοούμε πως βρίσκεται εκτός του εαυτού του, εκτός των ορίων του. Να τονίσω εδώ βέβαια, πως από ψυχολογικής πλευράς, εστιάζω στους καλλιτέχνες που συναντώ με κάποιας μορφής ψυχοπαθολογία. Όμως οι περισσότεροι δε κρύβουν τελικά μια «τρέλα» μέσα τους; Θα την ονόμαζα τρέλα για δημιουργία, όχι κάτι νοσηρό. Αν και το τι θεωρείται νοσηρό και τι όχι, στις μέρες μας, στον τομέα της ψυχολογίας και ψυχοπαθολογίας είναι κάτι που απαιτεί μεγάλη συζήτηση.

Και για να επανέλθουμε στο αρχικό ερώτημα… Θα μπορούσαμε να δούμε τον καλλιτέχνη ως «αιτία» του έργου του; Nαι, γιατί μέσω του εκάστοτε έργου του αποτυπώνει ένα κομμάτι του εαυτού του. Ο J. Oury υποστηρίζει, πως οι δημιουργοί μαζεύουν κομμάτια του εαυτού τους και τα συγκεντρώνουν σε ένα σύνολο… το έργο τους.

Θα μπορούσαμε όμως να θεωρήσουμε τον ίδιο τον καλλιτέχνη ως αποτέλεσμα του δημιουργήματος του; Ναι, αφού για να υπάρξει έργο, θα πρέπει να υπάρξει καλλιτέχνης. Χωρίς αυτόν δεν υπάρχει δημιουργία. Και να η απάντηση στο ερώτημά μου! Αυτό που μένει λοιπόν, είναι ο καλλιτέχνης ως άνθρωπος και όχι μόνο ως δημιουργός. Δεν είναι το έργο του αυτό καθ’ αυτό.

Είναι λοιπόν η τέχνη αυτή που θεραπεύει; Όχι. Σίγουρα επηρεάζει το υποκείμενο, τον δημιουργό. Σίγουρα έχει θεραπευτικό χαρακτήρα. Είναι μέσο έκφρασης. Είναι μέσο εκτόνωσης. Τίποτα δεν είναι ίδιο μετά τη δημιουργία. H αλλαγή δεν είναι ριζική, όμως υπάρχει πάντα ένα «πριν» και ένα «μετά». Αυτό που είναι πράγματι θεραπευτικό όμως, είναι το γεγονός ότι υπάρχει δημιουργία, το γεγονός ότι υπάρχει τουλάχιστον η πρόθεση γι’ αυτή. Μια ελεύθερη έκφραση, μια αποδέσμευση συναισθημάτων…

Τέχνη, ψυχολογία, δημιουργοί και καλλιτέχνες. Πως μπορεί να σχετίζονται όλα αυτά τελικά; Όλοι μας δεν είμαστε καλλιτέχνες; Όλοι μας δεν δημιουργούμε κάτι καθημερινά; Κάτι μικρό. Το δικό μας «κάτι». Ας είναι λοιπόν, αυτό το κάτι η αφορμή να εκτιμήσουμε λίγο περισσότερο τον εαυτό μας. Αυτό που κάνουμε. Αυτό που είμαστε. Πολύ απλά γιατί μπορούμε… όλοι μας μπορούμε!

Προτεινόμενη Βιβλιογραφία

Freud, S. (1986). Métapsychologie. Paris: PUF

Lacan, J. (1959). Séminaire VII. Création ex-nilo. Paris: Le Seuil

Oury, J. (1989). Création et Schizophrénie. Paris: Galilée.

Πηγή