Σαίξπηρ: «H TPIKYMIA»!

Ιστιοφόρο σε άγρια θάλασσα. Πίνακας του ζωγράφου Ιωάννη Πούλακα (1864-1942)

Γράφει ο ΧΡΗΣΤΟΣ ΤΣΑΝΤΗΣ

Υπάρχουνε, Κυρίες και Κύριοι, κάποια έργα, που αντί να περιορίζουν την πνευματική μας όραση στους όρους μιας συνηθισμένης μας προοπτικής μεθόδου – όπως κανονίζουμε ένα τηλεσκόπιο ή ένα μικροσκόπιο για να ιδούμε εκείνο που ζητάμε να εξετάσουμε, με στερεοσκοπική ακρίβεια – απεναντίας μας απαλλάσσουν από τους παραδεγμένους κριτικούς μας τρόπους, μας ανακουφίζουνε, μπορώ να πω, απ’ όλο το γνωστό εγκεφαλικό μας βάρος, και μας κράζουνε να εξισωθούμε, αν μας είναι τούτο δυνατό, με το γιγάντιο πλάτος της ιδιαίτερης δημιουργικής τους αποκάλυψης. 

Τέτοια έργα, ασφαλώς ελάχιστα ανάμεσα στους αιώνες (αυτό το ξέρουμε όλοι) ο Προμηθέας Δεσμώτης, για παράδειγμα, του Αισχύλου, η «Ενάτη» του Μπετόβεν, λίγα άλλα ακόμα, και μαζί μ’ αυτά, αναντίρρητα, η μοναδική μες την παγκόσμια ποίηση Τρικυμία του Σαίξπηρ… ( 1η Απριλίου 1949: Διάλεξη του Άγγελου Σικελιανού, «Άγγελου Σικελιανού: Πεζός Λόγος Ε΄ «. Ίκαρος Εκδοτική Εταιρεία).

Από το πρόγραμμα του έργου «Τρικυμία», περίοδος 49-50, στο βιβλίο: «Πριν από την αυλαία», Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1989.

William Shakepeare

Εκεί γύρω στα 1608 ή 1609 μια μετάπτωση αρκετά έκδηλη σημειώνεται στη συγγραφική εξέλιξη του Σαίξπηρ. 

Οι ειδικοί δεν παύουν να την υπογραμμίζουν. Και είναι, πραγματικά, πολύ αισθητή. 

Τις τραγωδίες του σκοτεινού πάθους, τις διαδέχεται τώρα ένας άλλος τόνος, αρκετά διαφορετικός. Διάθεση συνδιαλλαγής και συγγνώμης. 

Ο ποιητής δεν γράφει πια σκυθρωπά δράματα, έργα που να τελειώνουν με μια καταστροφή. 

Γράφει παραμυθοδράματα ή κωμωδίες όπου βλέπουμε συγγενείς χωρισμένους από μια παλιά διαμάχη να φιλιώνουν, ένα στοιχείο γαλήνης, αίσθηση εσωτερικής ισορροπίας να επικρατεί.

Έχει άραγε βαθύτερη αντιστοιχία με την προσωπική διάθεση του ποιητή, την προσωπική του ψυχολογική ιστορία, αυτή η αλλαγή τόνου στο έργο του; 

Κάθε λόγος συντρέχει να το παραδεχτούμε.

Όσο κι αν μας είναι άγνωστη σε πολλά από τα κυριότερα σημεία της η ζωή του, η συγγραφική του ωστόσο ανέλιξη μας πείθει ότι δεν μπορεί να είναι άσχετες ή μια με την άλλη. Όπως θεωρούμε τον παλαιότερο εκείνο σταθμό στο έργο του, την περιλάλητη «τραγική κρίση» του 1601, αποτέλεσμα μιας προσωπικής του, οδυνηρής εμπειρίας, έτσι και η μετάπτωση του 1608 μας παρακινεί να τη συσχετίσουμε με κάποια —έστω κι άγνωστη στη συγκεκριμένη της μορφή— ψυχολογική του μεταβολή. 

Φυσικά, δεν λείπουν εκείνοι που λένε πως τα αίτιά της είναι εξωτερικά: μια διαφορετική κατεύθυνση, λόγου χάρη, στα φιλολογικά γούστα της εποχής. Ή εκείνοι που θεωρούν ότι ο ποιητής βρίσκεται σ’ ανάρρωση ύστερα από βαριά αρρώστια και γι’ αυτό διαπνέεται από το γνωστό σε τέτοιες περιστάσεις πνεύμα της αισιοδοξίας. Μικρόλoγες επινοήσεις της πολυπραγμοσύνης όλα αυτά. 

«Η μετάβαση από τις τραγωδίες στα παραμυθοδράματα — γράφει με πολύ περισσότερη σοβαρότητα ο Τσάμπερς— δεν είναι εξέλιξη, αλλά επανάσταση. Κάποια πνευματική μεταβολή σημειώθηκε, καθώς εκείνη που η ψυχολογία της θρησκείας αποκαλεί προσηλυτισμό». 

Ένα λοιπόν είναι βέβαιο: ότι ο Σαίξπηρ, από τα 1608 κι ύστερα, γράφει με καινούργιο τρόπο. Είναι κι ο τελευταίος του. Λίγο αργότερα, θα βάλει κατά μέρος την πέννα και δεν θα την ξαναπάρει στο χέρι παρά μόνο για να συντάξει τη διαθήκη του.

Στην τελευταία αυτή συγγραφική του περίοδο ανήκει και η «Τρικυμία». Πρόκειται άραγε για το εντελώς τελευταίο έργο του; Πολλοί, αξιόπιστοι, ερευνητές, το υποστηρίζουν. Η επικρατέστερη σήμερα άποψη είναι πως και μετά την «Τρικυμία», μπορούν ν’ ανευρεθούν τα συγγραφικά του ίχνη, σ’ έργα όμως γραμμένα με τη συνεργασία πολλών. Ήταν συνήθεια του καιρού εκείνου η δραματική παραγωγή που έβγαινε από ένα είδος εργαστήρια. Έτσι ακριβώς είχε αρχίσει τη σταδιοδρομία του κι ο ποιητής. Κι έτσι, καθώς φαίνεται, την τελείωσε. Από την ανωνυμία στην ανωνυμία. Μόνο που, στο μεταξύ, είχε περάσει στην αθανασία.

Τον Ιούλιο του 1609, ένα πλοίο αγγλικό με σημαδιακό όνομα, η «Θαλασσινή Περιπέτεια», είχε ναυαγήσει κοντά στις Βερμούδες. Για καιρό, η τύχη του πληρώματος ήταν άγνωστη κι αυτό είχε προκαλέσει αρκετή ανησυχία. Με το γυρισμό των ναυαγών τέλος, ένας απ’ αυτούς, ονόματι Τζόρνταν, έπιασε κι έγραψε μιαν αφήγηση της θαλασσινής αυτής κακοτυχίας, που δημοσιεύτηκε στα τέλη του 1610. Μεγάλη έξαψη της περιέργειας, της φαντασίας, φαίνεται πως προκάλεσε η περιγραφή τούτη στο κοινό. Αν τη συσχετίσει κανείς με μιαν άλλη αφήγηση του ναυαγίου από τον Γουΐλ Στράτσεϋ, θα δει πως έχει κιόλας στα χέρια του αρκετά από τα κύρια στοιχεία που ενέπνευσαν το έργο του Σαίξπηρ.

Χατζής Βασίλειος - Ιστιοφόρο σε τρικυμία

Μια άλλη ακόμα υπόθεση, αρκετά πειστική, μας βοηθάει να προσδιορίσουμε κατά προσέγγιση τη χρονολογία της «Τρικυμίας», καθώς και το ύφος της: 

στην Δ’ πράξη της, υπάρχει μια μουσικοδραματική παρέκβαση, είδος «μάσκας», όπως την αποκαλούσαν τότε, που δεν είναι οργανικά δεμένη με το μύθο, αλλά που μοιάζει ολοφάνερα γραμμένη για να υμνήσει κάποιον αρχοντικό γάμο. 

Το Φεβρουάριο λοιπόν του 1613, η πριγκίπισσα Ελισάβετ, κόρη του βασιλιά Ιακώβου Α’ της Αγγλίας, είχε παντρευτεί τον Παλατίνο Εκλέκτορα. Τίποτα πιθανότερο από το να γράφτηκε η «Τρικυμία» —καθώς ήταν τότε το συνήθειο— για να λαμπρύνει τις γαμήλιες γιορτές.

Φαντασμαγορία μακρινών, εξωτικών τόπων, μύρο θαλασσινής περιπέτειας, γαμήλια ευφροσύνη, να κιόλας μερικά από τα κύρια χαρακτηριστικά της ατμόσφαιρας που υφαίνει το έργο.

Όλες αυτές οι πληροφορίες ωστόσο μπορούν το πολύ-πολύ να ικανοποιήσουν την ιστορικοφιλολογική περιέργεια. Δεν μας μπάζουν στην ψυχή της «Τρικυμίας». Η ψυχή τούτη είναι μια από τις πιο ευαίσθητες, τις πιο φευγαλέες, που πήραν ποτέ θεατρική έκφραση.

Τί είναι το μαγεμένο νησί, το χαμένο σε σημείο απροσδιόριστο του γεωγραφικού χάρτη, κι όπου συμβαίνουν όλα αυτά τα θαυμάσια;

Ένα βασιλικό καράβι που ναυαγεί, μια φοβερή τρικυμία που ξεσηκώνεται από το ραβδί κάποιου μάγου, ένα κορίτσι που ζει ακόμα στην αμφίβολη, δροσερή ώρα της αυγής του κι εκστασιάζεται σαν πρωτοβλέπει ανθρώπους, τέρατα που μόλις ξεχωρίζουν από το βούρκο της γης, πνεύματα που ψυχώνουν τον αέρα, όλος ο οπλισμός του παραμυθιού του πιο ελεύθερου στοιχειώνει τη φαντασία του ποιητή ενώ γράφει το έργο τούτο.

Τί πρέπει να ζητήσουμε μέσα σε μια τόσο απίστευτη φαντασμαγορία;

Μήπως κανένα νήμα που να μπορεί να μας οδηγήσει; Κάποια λέξη-κλειδί για να παραβιάσουμε ένα μυστικό;

Πίνακας του ζωγράφου Κων/νου Βολανάκη

Καλύτερα να το τονίσουμε αμέσως: Τίποτα δεν υπάρχει, κανένα κλειδί, κανένα αλληγορικό υπονοούμενο. 

Το πραγματικό ναυάγιο στις Βερμούδες, η ευκαιρία των πριγκηπικών γάμων, η ατομική ζωή του ποιητή, όλα αυτά κι άλλα ακόμα δεν είναι, το πολύ-πολύ, παρά ενδόσιμα απλά, νυγμοί τυχαίοι που ερέθισαν, έβαλαν σε κίνηση μιαν από τις πιο εξαίσιες ποιητικές φαντασίες που είδε ποτέ ο κόσμος. 

Από αυτές ή και κάποιες άλλες, άγνωστές μας αφορμές, αναπήδησε ένα δραματικό ποίημα που η ομορφιά του βρίσκεται σ’ ό,τι ακριβώς έχει το ανυλοποίητο, το απροσδιόριστο.

Η «Τρικυμία» είναι ποίηση — ποίηση σε δράση, όπως καθαρή ποίηση σε ήχους είναι η μουσική. Το νόημά της, δεν έχει ούτε φιλοσοφικό, ούτε συμβολικό υπόστρωμα. Είναι το ανιδιοτελές νόημα που έχει το αισθητικό κάλλος. Και είναι ακόμα, στο καθαρά ανθρώπινο επίπεδο, η πνευματική ωριμότητα «»μιας ποιητικής ψυχής που έφτασε στο κορυφαίο σημείο της ζωής της, αυτοκυριαρχήθηκε, λυτρώθηκε, γαλήνεψε. Από την «Τρικυμία» αναδίνεται το μήνυμα μιας υπέρτατης γαλήνης.

Αναδίνεται απ’ όλο μαζί το έργο, όπως αναπτύσσεται κι ολοκληρώνεται. Αναδίνεται από τη μορφή του Πρόσπερου ιδιαίτερα, όπου —ως ένα σημείο— δικαιολογημένα θέλησαν οι περισσότεροι να ιδούν μια προβολή της προσωπικότητας του ποιητή. Η «φιλοσοφία» της «Τρικυμίας», αν θέλουμε καλά και σώνει να την πούμε έτσι, δεν είναι η δογματική θεώρηση που διατυπώνει ένας επαγγελματίας του στοχασμού. Είναι το ύψιστο μάθημα που έδωσε η ζωή σ’ έναν εραστή της.

Πίνακας του ζωγράφου Ιωάννη Αλταμούρα

Εκφράζεται με τρόπο απλό και βαθύ: «Είμαστε από την ουσία των ονείρων πλασμένοι —μονολογεί ο ποιητής με το στόμα του Πρόσπερου— κι ύπνος τυλίγει τη μικρή ζωή μας».

Η πρόταση αυτή, που έμεινε παροιμιακή, εκφράζει μια κοινή ανθρώπινη εμπειρία, διατυπώνεται όμως εδώ δίχως πίκρα και δίχως παράπονο. 

Γιατί ο άνθρωπος που την έγραψε είναι φανερό πως έχει ξεπεράσει τον εαυτό του.

Τα δυο πιο ζωντανά πρόσωπα που έπλασε ο Σαίξπηρ στην «Τρικυμία» του, είναι αυτά που έχουν ανθρώπινη μορφή: Ο Άριελ κι ο Κάλιμπαν.

Ο Άριελ δεν μπορεί να καθηλωθεί, δεν έχει μορφή συγκεκριμένη. Παίρνει χίλια-δυο σχήματα, γιατί είναι πνεύμα. Και πνεύμα όχι βέβαια με τη χριστιανική εκδοχή του όρου, αλλά με μιαν αντίληψη μάλλον πανθεϊστική. «Η δύναμη της φαντασίας», Χέει ο Hazlitt, «η γρηγοράδα του στοχασμού». Ας μη νομίσουμε ωστόσο πως ο ποιητής προσωποποίησε εδώ μιαν αφηρημένη έννοια. Έπλασε από το τίποτα ένα πρόσωπο ζωντανό κι ας μην έχει το ταίρι του μέσα στον αισθητό κόσμο. Μ’ αυτό για υπηρέτη του ο Πρόσπερος σηκώνει τρικυμίες, αποδεσμεύει τους ανέμους, κάνει τα καράβια να βουλιάζουν, οδηγεί τους ναυαγούς. Ο Άριελ είναι πνεύμα γοργό, ανάλαφρο, χαριτωμένο, όλο δροσιά της αύρας, λάμψη της φλόγας και γοητεία της μουσικής. Περνάει στον αέρα και τότε η διάθεση των ανθρώπων αλλάζει, η ψυχή τους δέχεται μυστικά μηνύματα. Τραγουδάει κι εκείνοι πέφτουν σ’ έκσταση. Είναι στοιχείο, αιθέρας, νάζι, χάδι, χαμόγελο.

Αντίθετα, ύλη βαριά, ακατέργαστη, είναι ο Κάλιμπαν, ο γιος αυτός μιας μάγισσας και του διαβόλου. Ο ποιητής, μας τον περιγράφει σαν πλάσμα που μυρίζει ψάρι. Και πραγματικά, μπορούμε να φανταστούμε τον Κάλιμπαν σαν ένα είδος ενδιάμεσο, χαμένο συνδετικό κρίκο με την αρχέγονη εκείνη εποχή που η ζωή πρωτόβγαινε από το νερό. Είναι ον λογικό αφού μιλάει, διανοείται. Βρίσκεται ωστόσο στην κατάσταση του υπανθρώπου, είναι σύλληψη τερατώδης και θαυμάσια ζωντανή.

Προτού φτάσει στο ερημονήσι ο Πρόσπερος, ο Κάλιμπαν ήταν εκεί ο μοναδικός αφέντης. Αυτός έδειξε στον έκπτωτο δούκα του Μιλάνου τις πηγές του νησιού, τους καρπούς, τ’ αγαθά του. Κι ο Πρόσπερος, σ’ αντάλλαγμα, του ξύπνησε το μυαλό, το δίδαξε να μιλάει. Όμως, μια μέρα, ενώ ο αφέντης του έλειπε, ο Κάλιμπαν αποπειράθηκε να βιάσει τη Μιράντα. Από τότε, για τιμωρία, καταδικάστηκε να κάνει τις κατώτερες δουλειές, τις αγγαρείες. 

Μισεί λοιπόν τώρα τον αφέντη του, θα ήθελε να του κάνει κακό, αλλά δεν μπορεί, γιατί ο Πρόσπερος το κρατάει δεμένο με τη μαγική του δύναμη. Κι όμως ο Κάλιμπαν, το απόρριμμα αυτό της Φύσης, δεν είναι ύπαρξη χυδαία. Είναι —καθώς παρατηρήθηκε σωστά— μια ύπαρξη ποιητική στο είδος της. Πλασμένος από πόθο κι από μελαγχολία, θαυμάσια χαρακτηρισμένος κρύβει μέσα του τη σκοτεινή αγωνία της αρχέγονης ύλης που πάει να εμψυχωθεί. Με τη δημιουργία του Σαίξπηρ ξεπέρασε κάθε ποιητικό προηγούμενο. Προσέθεσε στη Φύση ένα καινούργιο ον.

Ας μη ζητήσουμε από τον Πρόσπερο μιαν ιδιαίτερη, ανάγλυφη προσωπικότητα, ανάλογη με των τραγικών ηρώων λόγου χάρη. Όχι πως δεν είναι εξατομικευμένος. Κατά τ’ άλλα, μπορούμε εύκολα να ξεχωρίσουμε τ’ ανθρώπινα χαρακτηριστικά του πατέρα της Μιράντας. Η μαγική του δύναμη δεν είναι απεριόριστη, φαίνεται πως μπορεί κανείς να τον αιφνιδιάσει. Έχει τις αδυναμίες ενός γέροντα, είναι συχνά εκδικητικός, ευερέθιστος, λιγάκι φλύαρος 

Βλέπουμε πως πρόκειται για άνθρωπο του βιβλίου, έναν αλχημιστή που δεν είχε πλαστεί για ηγεμόνας, παρά μόνο του στοχασμού και που εύκολα τον εκθρόνισαν. Ένα ιδιαίτερο είδος μεγαλείου περιβάλλει την μορφή αυτή που έχει ένα υψηλό όραμα για τη φαινομενικότητα του αισθητού κόσμου. Σ ’αυτόν, τέλος, είναι που ο ποιητής εμπιστεύτηκε, καθώς φαίνεται, την ύστατη προσωπική του εξομολόγηση.

Ε. Μπούκουρα-Αλταμούρα - Απελπισία- ελαιογραφία

Αναφέραμε τους πασίγνωστους, άλλωστε, στίχους όπου μιλάει για την ουσία μας, που είναι η ουσία των ονείρων. Στην Δ’ πράξη της «Τρικυμίας» ο Πρόσπερος έχει ένα μονόλογο ιδιαίτερα συγκινητικό, όταν μάλιστα συλλογιστούμε την ειδική στιγμή όπου γράφτηκε. 

Με το μονόλογο τούτο αποχαιρετάει την υπερφυσική του δύναμη και σπάζει το μαγικό ραβδί του. Όταν συλλογιστούμε πως η «Τρικυμία» είναι, κατά πάσα πιθανότητα, το τελευταίο προσωπικό έργο του Σαίξπηρ, κι όταν αναμετρήσουμε με μιαν αναδρομική ματιά την υπεράνθρωπη δημιουργική δύναμη του ποιητή, θα νιώσουμε ίσως μιαν ανατριχίλα. 

Γιατί τώρα, περισσότερο από κάθε άλλη φορά, είμαστε δικαιολογημένοι να υποστηρίξουμε πως ακούσαμε την ίδια τη φωνή του…

Πηγή: christostsantis.com